وقتی خواجه نصیر الدین طوسی به شهر مراغه رسید تصمیم گرفت رصدخانه ای بسازد. به هلاکوخان گفت: میخواهم چنین کاری را بکنم و ازتو کمک میخواهم. هلاکو از خواجه پرسید: این کار چه فایده ای دارد؟ خواجه پاسخ داد: فایده رصدخانه آن است که آدمی می داند که درآینده کیهان چه واقع می شود.هلاکو گفت: آگاهی از حوادث آسمان چه فایده ای دارد؟ خواجه گفت: آنچه می گویم انجام دهید تا معلوم شود چه میگویم. فرمان دهید کسی بربالای این خانه برود (البته کسی جز من و شما نداند چه می خواهد بشود) آنگاه تشت مسی بزرگی را از بالای بام به میان سرا پرتاب کند.
هلاکو قبول کرد به فرمان او یکی از خدمتگزاران به بالای بام رفت و تشت مسی بزرگی به پایین پرتاب کرد. همه مردمی که درآن اطراف بودند بسیار وحشت کردند و حتی عده ای به حالت غش افتادند ولی خواجه و هلاکو چون از افتادن تشت با خبر بودند نترسیدند و تغییری درحالشان رخ نداد. دراین هنگام خواجه گفت: منفعت رصد خانه این است که کسانی که بدین وسیله از وقوع حوادث پیش از وقت آگاه میشوند و بقیه مردم را آگاه میسازند. درنتیجه هیچ کسی دچار هول و هراس نمی شود. هلاکوخان نظر خواجه نصیر الدین طوسی را قبول کرد و فوراً دستور داد وسائل بنای رصدخانه را فراهم کنند و درکنار مراغه در دامنه کوهی که امروزه به رصدداغی معروف است رصد خانه را بسازند.
*******************
مراغه یکی از شهر‌های استان آذربایجان شرقی است که در جنوب این استان واقع شده است و در دوران مغول نیز پایتخت ایران بود. این شهر بعد از تبریز، بزرگترین شهرستان آذربایجان شرقی به حساب می‌آید و مردم آن به زبان ترکی (آذری) صحبت می‌کنند. به دلیل اینکه مراغه در یک سرزمین مسطح واقع شده و دور تا دور آن را کوه فرا گرفته است، مناطق سرسبز بسیار زیادی دارد و به همین دلیل با نام باغ شهر ایران شناخته می‌شود.
رصدخانه مراغه یکی از اولین رصدخانه‌های ایران و جهان به شمار می‌رود و تاکنون الگوبرداری‌های زیادی از آن صورت گرفته است. این رصدخانه که شهرت خود را مدیون خواجه نصیرالدین طوسی است در استان آذربایجان شرقی و در شهرستان مراغه ساخته شده و اکنون به صورت یک بنای تاریخی مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد.
اطلاعات جغرافیایی
این رصدخانه در غرب شهرستان مراغه قرار گرفته است و در واقع بلند‌ترین منطقه این شهر به شمار می‌رود و روی کوه طالب‌خوان واقع شده است. سمت غربی این رصدخانه را شهر مراغه و سمت جنوبی آن را نیز روستای طالب‌خوان به خود اختصاص داده است. در زیر رصدخانه مراغه، یک غار طبیعی وجود دارد که دهانه آن در سمت جنوبی رصدخانه است و گفته می‌ِشود که پیش از زمان تاسیس رصدخانه به عنوان معبدی برای پرستش مورد استفاده قرار می‌گرفته و براساس تحقیقات، چون در یک مسیر نسبت به سایر معابد مراغه قرار دارد، گویا از طریق این غار امکان مشاهده معابد دیگر نظیر معبد مهر ورجوی نیز وجود داشته است. رصدخانه مراغه تقریبا به دلیل قرار گرفتن در یک نقطه بلند، از اغلب بخش‌های شهر قابل مشاهده است و تقریبا به نمادی برای شهر مراغه تبدیل شده است.
به دستور هلاکو در ۱۶ اردیبهشت ۶۳۸ (چهارم جمادی‌الاول سال ۶۵۷) مصادف با شب میلاد حضرت زینب(س)، عملیات ساخت رصدخانه مراغه به مدیریت خواجه نصیرالدین طوسی شروع شد و این مجموعه به یک کتابخانه ۴۰ هزار جلدی مجهز شده بود و ابزار‌های اخترشناسی مختلف نیز در آن وجود داشت که در این بین می‌توان به ذات‌الحلق، ذات‌الربع و حلقه اعتدالی اشاره کرد. البته این رصدخانه تنها به رصد ستارگان مشغول نبود و به عنوان دانشگاهی شناخته می‌شد که بیشتر شاخه‌های علم در آن مورد تدریس شده و قطب‌الدین شیرازی (کاشف علت رنگین‌کمان) نیز در این محل به تدریس می‌پرداخت.
در طول دهه پنجاه (۱۳۵۰-۱۳۵۹) دکتر پرویز ورجاوند مطالعاتی را روی آثار باقیمانده از این رصدخانه انجام داد و در نهایت نیز محافظی کروی شکل روی آن قرار گرفت که اکنون به نمادی برای رصدخانه مراغه تبدیل شده است. غار‌های زیر رصدخانه نیز جالب توجه هستند و گفته می‌شود که از اتاق‌های موجود در آن برای برگزاری جلسات استفاده می‌شد.
معماری
سازه‌ای که اکنون در مراغه وجود دارد، در حقیقت جزئی از سازه اصلی به شمار می‌رود و همان‌طور که در تصویر زیر مشاهده می‌کنید، این مجموعه دارای چندین بنای مختلف بوده که در این بین رصدخانه، دانشگاه، مکانی برای کارکنان و ساختمان‌های مختلف وجود داشته است. در حال حاضر روی آثار باقیمانده از این رصدخانه یک سازه فلزی و کروی شکل کشیده است که رنگی سفید دارد و البته به هیچ وجه شبیه به نوع معماری رصدخانه اصلی نیست (ساختمان اصلی ساختاری استوانه‌ای داشت). 
در بخش داخلی این رصدخانه نیز تجهیزات نجوم به چشم نمی‌خورد و بخش‌های باقیمانده نیز مرمت شده‌اند و نشان‌دهنده روش مشاهده آسمان هستند. البته به دلیل ساختاری که محافظ این بنا دارد، صدا در داخل رصدخانه به شکل جالبی منعکس می‌شود و گردشگران با کوبیدن پای خود به زمین می‌توانند انعکاسی جالب از آن صدا را بشنوند.
در حال حاضر رضدخانه مراغه تنها جنبه‌ای تاریخی و نمادین داشته و در اختیار بازدید کنندگان قرار دارد و البته هیچ استفاده نجومی از آن صورت نمی‌گیرد.
