زکریای رازی پزشک کیمیاگر و کاشف الکل

محمد زکریای رازی پزشک، فیلسوف و شیمی‌ دان ایرانی، کاشف الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) متولد شعبان ۲۵۱ ه. ق در شهر ری و متوفی به شعبان ۳۱۳ ه. ق است، پنجم شهریور روز بزرگداشت وی و روز داروساز نامیده شده است.

وی که در جوانی گاهی شعر می ‌سرود، بعدها به زرگری و سپس به کیمیاگری روی آورد و بعد از آسیب چشمش در اثر کار زیاد با مواد شیمیایی و در سنین بالا علم طب را آموخت.

“محمد بن زکریای رازی” از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی سده سوم هجری قمری است که در طول حیات ۶۲ ساله خود توانست علاوه‌بر کسب تبحر در علوم مختلف از جمله پزشکی، شیمی و فلسفه، به عنوان «پدر شیمی» نیز شناخته شود؛ تعداد تالیفات و نوشته‌های وی را در علوم مختلف از جمله طب، داروشناسی، فلسفه، کیمیا، نجوم، الهیات و … حدود ۲۷۳ اثر تخمین زده‌اند که بیشتر آنها در طب و فنون وابسته به آن است. وی همچنین درباره کیهان‌شناسی، منطق و ریاضیات نیز آثاری دارد.

در جلد چهارم کتاب تاریخ ایران به نوشته سیدحسین نصر که در باب علوم زیستی است، محمد بن زکریا این‌ طور معرفی شده: «رازی در سال ٢۵٠ هجری/ ٨۶۴ میلادی در ری متولد شد و در ‌سال ٣١٣ هجری/ ٩٢۵ میلادی در همین شهر دیده از جهان فروبست. زندگی زکریای رازی در چند مرحله سپری شد. وی در آغاز به تحصیل ریاضیات، نجوم، فلسفه و کیمیا پرداخت و از میانسالی به بعد به دانش پزشکی علاقه‌مند و پس از کسب شهرت عازم بغداد شد و در بغداد به حاذق‌ترین پزشک آوازه یافت و در واقع ماندگاری نام وی در تاریخ بیشتر به واسطه دانش وی در پزشکی بوده است.»

رازی در ری به تحصیل نجوم، ریاضیات، فلسفه، کیمیا و موسیقی پرداخت و از میانسالی به دانش پزشکی علاقه‌مند شد و رفته‌رفته چنان مهارتی در این علم پیدا کرد که به‌ زودی رئیس بیمارستان ری شد و بعدها همین وظیفه را در بغداد پیدا کرد.

تجربه طولانی او با بیماران مختلف به توانایی زیادش در «مشاهده» و «تقدیمهالمرفه» بسیار کمک کرده است. شاهکار او کتاب «الحاوی» است. این اثر به‌ عنوان دقیق‌ترین سند موجود درباره پزشکی بالینی در جهان اسلام شناخته می‌شود.
رازی به همراه سه پزشک دیگر، علی‌بن ربن طبری، علی بن عباس مجوسی و ابن سینا “عصر طلایی پزشکی ایران” را در سده سوم تا اواسط سده پنجم هجری رقم زدند و پزشکان برجسته دیگر را تحت‌تأثیر خود قرار دادند. با این حال «کشف الکل» با نام او گره خورده و بیشترین تاثیر را در شهرت این دانشمند داشته است.

درواقع نقش او در علم کیمیا و تاثیراتی که توانست بر این علم بگذارد، به تنهایی برای معرفی این دانشمند بزرگ کافی است؛ چراکه «رازی» مکتب جدیدی در علم کیمیا تاسیس کرده که آن را می‌توان مکتب کیمیای تجربی و علمی نامید.
عمده تأثیر رازی در شیمی طبقه‌بندی او از مواد است. او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد. وی «پایه‌گذار شیمی نوین» است.
«ژولیوس روسکا» دانشمند برجسته‌ای که در شناسایی کیمیا (شیمی) رازی به دنیای علم بیشتر سهم و جهد مبذول داشته، رازی را «پدر شیمی علمی» و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته است.

زکریای رازی بزرگمردی است که اعتبار نامش در تاریخ دانش بشری همواره یادآور نگرش اصیل همه دانشمنـدان اسـلامـی بـه ارزش مقولـه تحقیـق و تجربـه بـوده و هسـت.

به گفته “جرج سارتن”، پدر تاریخ علم، رازی «بزرگ‌ترین پزشک اسلام و قرون وسطی بود.» این دانشمند ایرانی از آن جا که کتاب‌های خود را به زبان عربی می‌نوشت، نزد غربیان به جالینوس عرب نیز مشهور بوده است
او بیش از ۵۶ کتاب در پزشکی و موضوعات مربوط به آن نوشت که مهم‌ترین آنها در کتاب المنصوری، رساله آبله و سرخک است که بعدها به زبان لاتین هم ترجمه شدند. او نخستین کسی بود که به تشریح آبله پرداخت و همین‌ طور نخستین پزشکی بود که رساله‌ای جداگانه درباره بیماری کودکان نوشت.

این دانشمند ایرانی در فلسفه، شاگرد «احمد بن طیب سرخسی» بود (سرخسی هم در فلسفه پیرو الکندی بود). رازی در فلسفه اسلامی موقعیتی یگانه داشت و از بیشتر متکلمان گرفته تا داعیان اسماعیلی در زمینه فلسفه با او مخالف بودند.

او علاوه بر طب و فلسفه در کیمیاگری هم شهره بود. رازی کار کیمیا را به علم مادی و شیمی تبدیل کرد. در کتاب نصر آمده که او بیشتر به شیمی عملی علاقه داشت تا کیمیای نظری. کتاب مشهور او در این‌ باره “الاسرار” است؛ کتابی که پر از توصیف‌هایی درباره ابزار کیمیاگری است.

عمده تأثیر رازی در شیمی طبقه‌ بندی او از مواد است، وی نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، طبقه بندی کرد. وی در کتاب سرّ الاسرار مواد را به دو دسته فلز و شبه فلز (به گفته او جسد و روح) تقسیم می‌ کند.
در دانش کیمیا و علم شیمی رازی، نگرش ذره یابی یا اتمیسیتی وی برای محققان است. کیمیاگران قائل به تبدیل عناصر به یکدیگر بوده‌اند و این نگرش موافق با نظریه ارسطویی است که عناصر را تغییرپذیر؛ یعنی قابل تبدیل به یکدیگر می ‌داند. لیکن از نظر ذره گرایان عناصر قابل تبدیل به یکدیگر نیستند و نظر رازی هم مبتنی بر تبدیل ناپذیری آنهاست.

کشف ‌های بسیاری به رازی نسبت داده می ‌شود؛ از جمله الکل، اسید سولفوریک، اسید کلریدریک اکسید آرسنیک یا مرگ موش، اسید سیتریک و او نخستین پزشکی است که داروهای سمی آلکالوئیدی ساخت و از آنها برای درمان بیمارانش بهره گرفت.
در شیمی، رازی توانست مواد شیمیایی چندی از جمله الکل و اسید سولفوریک را کشف کند.
بر این اساس، جمهوری اسلامی ایران نیز در راستای تکریم زکریای رازی، اقدامات زیادی را انجام داده است که از جمله آنها می‌توان به نام‌گذاری ۵ شهریور مصادف با سالروز تولد رازی به عنوان روز داروسازی اشاره کرد.

همچنین دولت وقت در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌ است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

***رازی در کسوت پزشک
رازی در پزشکی نیز چهره ای نام آور و اولین کسی است که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان کرد. شواهد و قرائن مشخصی برای تایید ارتباط میان برخی احکام پزشکی وی با طب نبوی وجود دارد؛ مثلاً رازی معتقد است پزشک موفق، کسی است که تا حد ممکن با غذا بیمار را درمان کرده و دارو تجویز نکند و این بسیار شبیه کلام پیامبر اکرم (ص) است که فرمود «المِعدَه بیت کلِّ داءٍ، وَ الحَمِئَه رَاس کلِّ دَواءٍ» (معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیاده خوری) اساس و رأس هر داروی شفابخش است).
وی کتابی درباره خوراک دارد به نام منافع‌الاغذیه و مضارها که یک دوره کامل بهداشت خوراک است و در آن از خواص گندم و سایر حبوبات و خواص و ضرر انواع آب ‌ها و شراب‌ ها و مشروبات غیرالکلی و گوشت‌های تازه و خشک و ماهی‌ها و… سخن گفته‌ و فصلی در باب علل و جهات اشتها و هضم غذا و ورزش و غذاهای گوارا و پرهیزهای غذایی و مسمومیت‌ ها دارد.
در دوران رازی تشریح جسد انسان رواج نداشت و این کار را ناپسند و خلاف آموزه‌ های دینی می‌دانستند و عموما به تشریح میمون می‌ پرداختند. رازی در کتاب‌ های خود از جمله کتاب الکناش المنصوری از تشریح استخوان ‌های عضلات، مغز، چشم، گوش، ریه، قلب، معده و کیسه صفرا سخن گفته‌ و طرز قرار گرفتن ستون فقرات و سوراخ ‌ها و زائده ‌های آن و نخاع شوکی را داده، رازی نخستین پزشکی است که برخی شعبه‌های اعصاب را در سر و گردن شناخته و پیرامون آنها توضیحاتی داده ‌است.
در شناخت مقام رازی می توان به این گفتار توجه کرد که «معروف است می‌گویند طب نبود، بقراط آن را پایه‌گذاری کرد. مُرده بود، جالینوس آن را احیا کرد. نابینا بود، حُنین آن را بینا کرد. پراکنده بود، محمد بن‌ زکریا آن را گردآورد. ناقص بود شیخ ابوعلی سینا آن را کامل کرد. صریح کلام قطب‌الدین چنین است: «ولهذا قیل إنّ الطبّ کان مَعدوماً فأوجده بقراط؛ ومَیِّتاً فأحیاه جالینوس؛ وأعمی فبَصَّره حُنَین؛ ومتفرّقاً فجمعه ابن زکریّا؛ ولو قیل وکان ناقصاً فکمَّله الشیخُ»( التعلیم الأوّل – فی حد الطبّ المختار، من التحفه السعدیه فی شرح کلیات القانون)

***فلسفه از نظر رازی
بنابه نظر رازی جهان جایگاه شر و رنج است. ‘ابن میمون’ نوشته است: رازی را کتابی مشهور است که خود آن را الهیات نامیده و هذیانات و جهالات عظیم خود را در آن گنجانیده است؛ از میان آنها است آنچه او پنداشته است که شر در عالم وجود بیشتر از خیر است؛ اگر تو راحتی آدمی و لذت او را در مدت راحتیش با رنج ها و دردهای دشوار و بیماری ها و زمین گیر شدن ها و بدبختی ها و اندوه ها و نکبت ها مقایسه کنی ، می بینی وجود انسان نقمت و شری بزرگ است که گریبانگیر او شده است »(دلاله الحائرین ).
اما به نظر رازی تنها راه نجات، عقل و فلسفه است و روان ها از تیرگی این عالم پاک نمی شوند و نفس ها از این رنج خلاصی نیافته و از این عالم بیرون نمی روند، مگر از طریق فلسفه.
وی در ابتدای کتاب طب روحانی عقل را می ستاید و همه سودها و بهره هایی که در این دنیا و عالم دیگر از آن می توان برخوردار شد را به عقل نسبت می دهد؛ از جمله اینکه با خرد بر چارپایان برتری و حکومت یافته ایم و نیز تمام علوم و فنونی که به ما فایده می رسانند در پرتو خرد حاصل شده اند و با خرد به شناخت عظمت جهان و زمین و آسمان و ستارگان و حتی آفریدگار بزرگ نائل شده ایم.

***آثار رازی
در مورد آثار رازی در لغت‌نامه دهخدا آمده‌ است: ابن‌الندیم در کتاب الفهرست خود تعداد آثار رازی را یکصد و شصت و هفت و ابوریحان بیرونی در کتاب فهرست کتب کتاب در ریاضیات و نجوم، ۷ کتاب در تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی یا طبی دیگران، ۱۷ کتاب در علوم فلسفی و تخمینی، ۶ کتاب در مافوق الطبیعه، ۱۴ کتاب در الهیات، ۲۲ کتاب در کیمیا، ۲ کتاب در کفریات، ۱۰ کتاب در فنون مختلف در جمع بالغ بر یکصد و هشتاد و چهار مجلد و ابن اصیبعه در عیون الانباء فی طبقات الاطباء دویست و سی و هشت کتاب از برای رازی برمی‌شمارد. محمود نجم‌آبادی استاد دانشگاه تهران کتابی با عنوان مولفات و مصنفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی نوشته است که در این کتاب فهرست‌ های ارائه شده توسط ابن الندیم و ابوریحان بیرونی و قفطی و ابن اصیبعه با یکدیگر تطبیق داده و در مجموع دویست و هفتاد و یک کتاب و رساله و مقاله فهرست شده است.

http://akharinkhabar.com/Pages/News.aspx?id=4542372

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *