آشنایی با گیاه دارویی سیاه دانه

خواص درمانی

این تیره دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی بوده و لذا از نظر کموتاکسونومی یا طبقه بندی شیمیایی دارای اهمیت هستند. سیاه دانه یا سیاه تخمه Nigella sativa، دارای روغن ثابت، ساپونینی به نام ملانتین و همچنین حاوی اسانس بوده که یکی از ترکیبات اسانس آن Nigellon، می‎باشد. ملانتین به صورت مجزا ترکیبی سمی است. دانه‎ها و روغن آن هر دو به عنوان مکمل غذایی و دارو مورد استفاده قرار می‎گیرند.به عبارتی دانه گیاه حاوی ۳۰ تا ۴۰ درصد روغن غیرفرار (black seed oil) و ۰.۵ تا ۱.۵ درصد روغن فرار یا اسانس (Essential oil) است که شامل نیژلون و تیموکینون بوده که مسئول اثرات ضد هیستامینی، آنتیاکسیدانی، ضد عفونی و گشادکنندگی برونش‎هاست.

ترکیبات مختلف دیگر مانند کربوهیدرات‎ها، صمغ، مواد آلبومینوییدی، ساپونین و آلکالوییدها نیز در سیاه دانه گزارش شده‎اند. ترکیب شیمیایی روغن سیاه دانه به طور عمده اسیدهای لینولئیک و اولئیک است. اسیدهای چرب دیگر نظیر پالمیتک و نیز میریستیک، استاریک، آراشیدونیک، آلفالینولنیک و ایکوزادینوئیک در مقادیر کمتر دیده شده است. سیاهدانه همچنین دارای ۱۵ اسید آمینه و نیز مواد معدنی مفید برای بدن نیز می‎باشد.

کنجاله دانه این گیاه به دلیل داشتن میزان پروتئین بالا، فیبر خام و انواعی از عناصر مفید به عنوان مکمل غذایی در تغذیه انسان و دام مورد استفاده قرار می‎گیرد. سیاه دانه در درمان سرطان‎های پوستی موثر است. قاعده آور، ضد انگل، مسهل و افزاینده شیر مادران می‎باشد و برای دفع نفخ معده و بیماری‎های نزل‎های دستگاه تنفس استفاده می‎شود. عصاره روغنی سیاه دانه در کاهش LDL کلسترول و جلوگیری از حملات قلبی به کار می‎رود. همچنین در بیماری‎های پوستی خصوصا درمان عفونت‎های قارچی پوست، استفاده می‎شود. عصاره الکی سیاه دانه در جلوگیری از تجمع کریستال‎های اگزالات کلسیم و در خرد کردن سنگ کلیه موثر است. در بررسی اثر سیاه دانه روی بیماری دیابت نتیجه گرفته شد که تجویز خوراکی سیاه دانه باعث کاهش میزان تریگلیسرید و کلسترول سرم و همینطور تسکین درد در این افراد می‎شود.

اندام مورد استفاده

اندام مورد استفاده در گیاه سیاه دانه، دانه است (شکل۱).

شکل۱- گل سیاه دانه

روش تکثیر

گیاه سیاه دانه از طریق بذر تکثیر می‎یابد ولی باید کشت بذر حتما به صورت مستقیم انجام شود زیرا این گیاه، جا‎ به جایی را دوست ندارد. به همین منظور کشت در اوایل بهار در زمین اصلی صورت می‎گیرد.

کاشت

وسعت کشت سیاه دانه منطقه مدیترانه (مصر، ترکیه، یونان، تونس و …) هند و خاورمیانه می‎باشد. در مناطق مختلف جنوب غرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا بومی شده و کشت می‎شود. در ایران نیز در اراک و اصفهان می‎روید و در سایر نواحی هم پرورش می‎یابد. در ایران چندین توده سیاه دانه، مثل توده‎های اصفهان، مشهد، اراک، سمیرم، محلات و قزوین وجود دارد. در حال حاضر توده سمیرم بهترین نوع موجود در داخل کشور گزارش شده است.

این گیاه مخصوص نواحی معتدل و سرد بوده و در مناطق گرمسیر به ندرت یافت می‎شود. موطن اصلی سیاه دانه جنوب اروپا و آسیای غربی بوده است و از قدیم این گیاه را در این مناطق می‎کاشته‎اند. سیاه دانه به سادگی با محیط جدید خو می‎گیرد. سیاهدانه به کمبود آهن و خاک‎های ضعیف حساس است و به سرعت زرد می‎شود. همچنین به شوری و گرما نیز مقاومت خاصی ندارد. بیشترین سرعت جوانه‎زنی در ۲۰ درجه سانتیگراد گزارش شده است. حداقل و حداکثر بارش سالانه برای کشت دیم به ترتیب ۴۳۰ و ۱۵۳۰ میلیمتر و بارش بهینه، ۷۹۰ میلیمتر بیان شده. حداقل، حداکثر و دمای مطلوب برای رشد گیاه به ترتیب ۸.۷، ۲۱ و ۱۳ درجه سانتیگراد عنوان گردیده است.

تاریخ کاشت، از اصلی‎ترین فاکتورها در تعیین عملکرد سیاه دانه عنوان شده است. بر این اساس در مناطق مختلف، زمان‎های متفاوتی برای کشت این گیاه پیشنهاد گردیده است. در استان بوشهر بیشترین عملکرد با تاریخ کاشت ۱۵ آذر حاصل شد. در اصفهان ۲۵ آبان، در گلستان نیمه مهر تا نیمه آبان، در مشهد، اسفندماه و در قائنات، کاشت در فروردین، بیشترین عملکرد را نشان داده است. بنابر گزارشات، در قزوین، سیستان و بسیاری از مناطق کشور کشت پاییزه به بهاره دارای ارجحیت بوده است.

در برخی مناطق مانند سمیرم، کشت سیاه دانه به صورت انتظاری انجام می‎شود. به این معنی که بذرها قبل از بارندگی پاییزه در زمین کاشته شده و با اولین بارندگی، شروع به فعالیت می‎کنند. بنابراین تاریخ کاشت واقعی را طبیعت مشخص خواهد کرد.

جهت کاشت این گیاه، پس از انجام عملیات شخم و تسطیح زمین توسط دیسک، کشت بطور مکانیزه با ردیفکار ریز دانه کار کلزا با خط کشی‎هایی به فواصل  cm۳۰ صورت می‎گیرد. به این ترتیب مقدار بذر استفاده شده، ۳-۴ کیلوگرم در هکتار می‎باشد. کاشت با بذر کار همدانی می‎تواند مقدار مصرف بذر را تا ۵۰ درصد افزایش دهد. این مقدار در کاشت دستی ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم خواهد بود. بذر سیاه دانه نسبتاً کوچک است به طوریکه وزن هزار دانه آن به طور متوسط ۲.۴ گرم گزارش شده است. بر اساس تحقیقات، تراکم ۲۵۰ بوته در متر مربع با فواصل آبیاری دو هفته مناسب‎ترین ترکیب برای تولید سیاه دانه در شرایط آب و هوایی مشهد و تراکم ۳۵۰ بوته در متر مربع دارای بهترین عملکرد در شهرستان قائنات و بیرجند،گزارش شده است.

شکل ۲- مزرعه سیاه دانه

داشت

مواد و عناصر غذایی کافی، نقش عمده‎ای در افزایش عملکرد و مقدار مواد موثره گیاه دارد. فصل پاییز افزودن ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده، به زمین زراعی مناسب است و سبب افزایش عملکرد می‎شود. کودهای مورد نیاز سیاه دانه فسفر و نیتروژن می‎باشند که معمولاً به صورت اوره و فسفات مصرف می‎شوند. بالاترین مقدار محصول زمانی حاصل می‎شود که ۶۰ کیلوگرم اوره و ۳۰ کیلوگرم فسفات در هر هکتار مصرف شود. طریقه مصرف این دو نوع کود به صورت بکار بردن نیمی از کود نیتروژن و همه فسفات در هنگام کاشت می‎باشد. باقیمانده کود نیتروژن یک ماه پس از کاشت بصورت کود سرک مصرف می‎شود.

بر اساس گزارشات، دوره بحرانی کنترل علف‎های هرز سیاه دانه از ۱۱ تا ۶۴ روز پس از جوانه‎زنی، از کل ۹۳ روز دوره رشدی عنوان شده است. برای کاهش علف‎های هرز، می‎توان از علفکش پیش رویشی ترفلان استفاده کرد. همچنین به دلیل جوانه‎زنی کٌند و رشد بطئی گیاه از علفکش‎های فوکوس، گالانت سوپر و نابواس استفاده می‌گردد.

این گیاه معمولاً در مناطقی با میانگین بارندگی سالیانه حدود mm ۴۱۱ به طور طبیعی رشد می‎کند. در خاک‎های سبک شنی به دلیل قابلیت جذب کم، دوره آبیاری کوتاه، هر ۴ روز یکبار صورت می‎گیرد. در خاک‎های سنگین دوره‎های آبیاری طولانی‎تر و بنابه فصول متغیر است. دوره‎های آبیاری سیاه دانه به شرح زیر صورت می‎گیرد:

• آبیاری تا جوانه‎زنی (آبیاری بعد از کشت)
• آبیاری تا گلدهی (جوانه‎زنی تا زمان گلدهی)
• آبیاری در زمان گلدهی
• آبیاری آخر در انتهای گلدهی و ابتدای دانه بندی

نیاز آبی سیاه دانه در کرمانشاه، ۷۲۴.۱۱ میلیمتر و در مشهد، دوره آبیاری ۱۲ روزه باعث بهترین کمیت و کیفیت سیاه دانه بیان گشته است. هر چه فاصله زمانی آبیاری طولانی‎تر شود، میزان محصول به همان نسبت کاهش می‎یابد.

بیماری‎ها و آفات

سیاه دانه به کمبود آهن، شوری و خاک‎های ضعیف حساس است و به سرعت زرد می‎شود، گرمای شدید را نمی‎پسندد و انگل سس به این گیاه حمله می‎کند. در ایران بیماری‎هایی با علائم کوتولگی شدید، ریز برگی و سبز ماندن اندام گل در این گیاه گزارش شده است.

برداشت

در کشت پائیزه محصول سیاه دانه در خرداد ماه و در کشت بهاره در تیر ماه قابل برداشت می‎باشد. با زرد شدن کپسول‎ها می‎توان اقدام به برداشت و یا پس از ریشه کنی کل بوته و خشک کردن با خرمن کوبی، بذرهای داخل کپسول را جدا کرد. از هر هکتار زمین کشت شده سیاه دانه مقدار ۶۰۰ تا ۱۰۰۰کیلوگرم بذر به دست می‎آید.  اخیراً برداشت مکانیزه با کمباین غلات و تنظیمات هد کلزا، انجام می‎گردد.

شکل ۳- کپسول حاوی بذر گیاه سیاه دانه

 منبع : https://lib.salamkeshavarzco.ir/Article/1071

*********************************************

خواص سیاهدانه

دانه سیاهدانه خواص زیادی دارد. همانطور که گفته شد، از دیرباز مورد توجه قرار گرفته و تحقیقات گسترده علمی در سال های اخیر، نشان از درست بودن برخی ادعا در مورد خواص آن بوده است. خواص زیادی برای دانه های سیاهدانه بیان می شود. با این حال برخی خواص هستند که بیشتر شناخته شده هستند و مورد تایید قرار گرفته اند.

ماده ای ضد ویروس، ضد باکتری و ضد قارچ

یکی از خواص شناخته شده سیاهدانه، خاصیت مقابله گری آن با ویروس، قارچ و باکتری است. تحقیقات گسترده ای برای اثرگذاری این ماده بر روی پیشگیری از آنفولانزا و پیشگیری از کرونا به عمل آمده است. برخی اطبا طب سنتی حتی از ترکیب عسل طبیعی و سیاهدانه با عنوان دوسین برای پیشگیری از کرونا سخن به میان می آورند که هنوز به اثبات علمی نرسیده است.

مقابله با سرطان

خواص ضدسرطانی سیاهدانه نیز در برخی مجامع علمی به اثبات رسیده است. در یک مورد علمی نشان داده شده که مصرف منظم سیاهدانه مانع از پیشرفت سرطان لوزالمعده می شود. تحقیقات گسترده ای در مورد اثر سیاهدانه بر روی برخی سرطان های دیگر مثل معده، روده، پستان، ریه و… در حال اجراست. با این حا در طب سنتی از این ماده برای مقابله با سرطان نیز استفاده فراوانی به عمل می آید.

مناسب برای تنظیم فشار خون

از گذشته برای کاهش و تنظیم فشار خون از سیاهدانه استفاده می شد. خوشبختانه تحقیقی علمی نیز در این باره انجام شده که نشان داد بعد از ۲ ماه مصرف منظم سیاه دانه، گروه های هدف با تنظیم فشار خون بالا مواجه بوده اند. البته توجه داشته باشید که دوز مصرف سیاهدانه برای فشار خون بسیار حساس است و نباید خودسرانه مصرف شود چرا که خطرات بیشتری دارد.

تقویت قوای جنسی و افزایش باروری در مردان

طبع گرم سیاهدانه باعث می شود تا این ماده طبیعی برای تقویت قوای جنسی گزینه ای مطلوب باشد. افرادی که با سردمزاجی یا مشکلات جنسی مواجه هستند، مصرف سیاهدانه می تواند باعث بهبود مشکلاتشان شود.

در کنار تقویت قوای جنسی و رفع مشکلات، این ماده طبیعی اثراتی نیز برای رفع ناباروری دارد. اگرچه تحقیقات نشان می دهد که احتمالا این ماده تنها برای رفع ناباروری مردانه موثر است؛ اما ممکن است برای درمان ناباروری در زنان نیز اثراتی داشته باشد.

تقویت سیستم ایمنی بدن

این روزها در مورد تقویت قوای ایمنی بدن زیاد می شنویم. در دوران کرونا و پساکرونا، همه به فکر افزایش قدرت سیستم ایمنی بدن خود هستند تا در برابر ویروس های مختلف جهش یافته ای که هر از چندگاهی خود را نمایان می کنند، ایمن شوند. سیاهدانه یکی از گزینه های فوق العاده عالی برای تقویت سیستم ایمنی بدن است.

به نظر می رسد معجون دوگانه عسل و سیاهدانه با نسبت مشخص که به آن دوسین گفته می شود، یک معجون تمام عیار برای تقویت سیستم ایمنی بدن است. این معجون نظر بسیاری از کارشناسان علمی در دنیا را به خود جلب کرده و توانسته به عنوان ماده ای دارویی برای تقویت سیستم ایمنی بدن، به ویژه برای پیشگیری از کرونا، مورد توجه قرار گیرد.

قاعده آور و رفع اختلالات قاعدگی

بانوانی که با بی نظمی در پریود مواجه هستند، عموما از قرص های قاعده آور استفاده می کنند. این قرص ها عوارض جانبی زیادی دارد که مهمترین آن تنبلی تخمدان و حتی اثرات بدی مثل سرطان است. سیاهدانه به عنوان یک ماده طبیعی مناسب برای تنظیم قاعدگی مورد استفاده قرار می گیرد. این ماده عوارض جانبی خاصی ندارد و قاعده آور است.

تذکر: بانوان باردار بهتر است از مصرف سیاهدانه پرهیز کنند.

رفع مشکلات روحی و افسردگی

طبع گرم سیاهدانه کمک می کند تا مشکلات روحی ایجاد شده تا جای ممکن درمان شود. به ویژه برخی بیماری های روحی مثل افسردگی که از نظر طب سنتی به دلیل سردی مغز ایجاد می شوند، با مصرف سیاهدانه قابل درمان هستند. اگر می خواهید از شر بیماری های روحی با مصرف مواد غذایی و دارویی خلاص شوید، حتما سیاهدانه را امتحان کنید.

بهبود مشکلات پوستی

رفع مشکلات پوستی یکی از خواص سیاهدانه است. به ویژه اگر دچار حساسیت و اگزما هستید، مصرف خوراکی یا موضعی سیاهدانه می تواند برای مقابله با این بیماری ها موثر باشد.

نکاتی در مورد نحوه مصرف سیاهدانه

در مورد مصرف سیاهدانه مطالب فراوانی می توان بیان کرد. بهترین روش مصرف این است که دانه سیاهدانه کوبیده شده یا نیم کوب شود. چرا که قابلیت هضم آن در معده انسان راحت تر و جذب خواص آن بهتر می شود. البته باید توجه داشته باشید که این دانه های سیاه رنگ اگر کوبیده شوند و پوسته رویی آن ها جدا شود، خیلی زود آلودگی ها را به خود جذب می کنند.

اگر قصد کوبیدن سیاهدانه را دارید، به اندازه مصرف آن را بکوبید یا نیم کوب کنید. با این حال اگر می خواهید میزان زیادی از سیاهدانه را نیم کوب کرده و برای مصرف آماده نمایید، باید آن را با عسل مخلوط کنید. ترکیب عسل با سیاهدانه جلوی آلوده شدن آن را در حالت کوبیده شده می گیرد.

دوسین یکی از بهترین روش ها برای مصرف سیاهدانه است. اگر این معجون را تهیه کنید، می توانید از اکثر خواص بیان شده در بالا استفاده کنید. می توانید برای تهیه دوسین از ترکیب سیاهدانه با عسل طبیعی سیاهدانه استفاده کنید.

به طور کلی اگر سیادانه برای شما خیلی گرم است و نمی توانید مدام از آن استفاده نمایید، به جای آن از عسل سیاهدانه مصرف کنید. این عسل البته گرمای خاص خود را دارد اما میزان گرمای آن کمتر از خود سیاهدانه است. مضاف بر اینکه خواص عسل سیاهدانه کمتر از خود دانه های آن نیست.

منبع : https://www.asalna.ir/fa/news/37621/